Het belang van publieke verantwoording door de overheid
(maart 2022)
Een goede verantwoording is niet alleen essentieel voor de gemeenteraad maar ook van belang voor het draagvlak in de maatschappij. Een realistische blik op de overheid kan pas ontstaan als de overheid onverbloemd laat zien wat ze doet en wat ze presteert. Soms denk ik wel eens dat bestuurders ondanks dat openheid een belangrijk uitgangspunt is toch bang zijn voor die realistische blik. In de wandelgangen van het openbaar bestuur heeft men de neiging om toch wat ‘strategisch’ om te willen gaan met de buitenwereld.
Misschien zijn bestuurders bang dat transparantie hun toch al tanende gezag nog verder ondermijnt. Openheid brengt vast wel problemen naar boven en die zullen breed worden uitgemeten in de media. Dat is immers de logica van de media. Angst is echter een slechte raadgever en er is geen andere weg. De tijd dat de overheid een vanzelfsprekend gezag had ligt achter ons. Draagvlak loopt niet meer via vertrouwen maar via betrokkenheid van de burgers.
De zoektocht naar de burger
Willen burgers wel met de overheid samenwerken? Bij de transitie in het sociaal domein was een belangrijk uitgangspunt dat de zelfredzame burger klaar zou staan voor zijn omgeving. Maar de verwachte bereidheid was er niet. Daarbij speelt ongetwijfeld een rol dat die burger jarenlang benaderd is als klant die in ruil voor stem en belastinggeld maatschappelijke producten kreeg, Als de overheid dat niet meer wil, maar burgerschap centraal wil stellen, dan moet zij dat eerst zelf laten zien. Iemand voelt zich pas mede verantwoordelijk als de verantwoordelijkheid ook met haar of hem gedeeld wordt.
Voor een echte dialoog is openheid nodig. Burgers moeten weten wat er speelt en zich daar een oordeel over kunnen vormen. Regelgeving zoals de Wet open overheid is daarvoor nuttig. Maar een cultuurverandering is nog belangrijker. Men moet open willen zijn. Natuurlijk zijn er redelijke redenen om als overheid soms iets geheim te houden. Het uitgangspunt is openbaar tenzij. Als dat ‘tenzij’ niet wordt aangegrepen om heel veel zwart te lakken en de basishouding er één is van volledige openheid, zullen burgers met de uitzonderingen geen probleem hebben.
De positieve blik
Wellicht zijn politiek, bestuurders en ambtenaren soms huiverig dat ze met openheid boze burgers en journalisten faciliteren die op zoek zijn naar slecht nieuws. De aarzelingen zijn begrijpelijk. De kritiek van buiten is niet altijd terecht. Er gaat veel goed en het is logisch dat de overheid niet elk probleem in onze complexe maatschappij direct oplost. Er spelen vele taaie problemen in het openbaar bestuur. Het afgelopen jaar was er elke dag wel weer de één of andere columnist, politicus of deskundige die beweerde dat met zijn of haar aanpak de problemen van de coronapandemie direct zouden zijn opgelost. Maar zo maakbaar is onze samenleving niet. Veel is ingewikkeld en er gaat het nodige mis. Transparantie wordt dus geen goed nieuwsshow, maar toch is het nodig.
Samenwerking met de burgers begint met vertrouwen dat het uitlegbaar is wat je doet. Een overheid die goed bezig is hoeft niet bang te zijn voor de kritische burger. Openheid zal er niet voor zorgen dat alle boze burgers ineens allemaal het openbaar bestuur omarmen en journalisten alleen nog maar positieve stukken schrijven. Maar een overheid die zich adequaat verantwoord en consequent open is, bouwt wel aan een relatie waarin wantrouwen niet langer dominant is. Als het goed is, zal openheid een leerproces laten zien waarbij van tegenslagen wordt geleerd. De overheid faalt pas als ze tegenslagen niet laat zien. En ze heeft een probleem als ze niet kan uitleggen wat ze gedaan heeft en niet wil leren van tegenslagen en fouten. Dat kritische burgers en journalisten daar wat van zullen blijven zeggen is niet meer dan logisch.
Grip en verantwoording
Grip van de ambtelijke organisatie onder leiding van het college op de gang van zaken en publieke verantwoording over die gang van zaken hangen samen. Publieke verantwoording begint immers met informatie die de organisatie zelf nodig heeft om grip te hebben op de gang van zaken. Een organisatie die het zelf niet begrijpt kan het ook niet uitleggen.
Maar het werkt ook andersom. De noodzaak om verantwoording af te leggen en een organisatiecultuur die gericht is op openheid, dwingt tot het navolgbaar maken van de eigen daden. Dat vergt een goede uitvoering van de basale routinematige taken en zorg en aandacht voor alle informatie die nodig is en in de organisatie rond gaat.